En Galicia, cun 70 % de poboación rural, hai algún movemento modernizador, pero predomina o atraso e a emigración a América. Desde 1900 a 1923, inicio da dictadura de Primo de Rivera, os deputados electos eran ou liberais ou conservadores. Houbo algunha excepción a nivel municipal, pois na Coruña gañaron os republicanos pero o alcalde era nomeado por Real Orde. A lingua estaba proscrita nos usos públicos. As clases medias e altas estaban castelanizadas e as populares mantiñan a identidade galega o que ocorrerá ata o final da dictadura de Franco.
As Irmandades parecían unha continuación do rexionalismo, pero houbo persoas que non se conformaban con iso pensando no nacionalismo catalán, unha nación de seu. Na I Asemblea celebrada en Lugo o 17 e 18 de novembro de 1918, vence o nacionalismo, aprobándose un manifesto-programa, o que supón un paso cualitativo xa que é a primeira organización que afirma que Galicia é unha nación, un suxeito lexítimo de soberanía, pois antes era un suxeito máis do soberanismo español. Quen mellor teoriza é Vicente Risco seguindo a manuel Murguía. Hai unha negación, se Galicia é unha Nación ¿que é España? Había a vía da separación, que propoñía Sabino Arana, ou a reformulación dese Estado, unha España federal ou confederal que é a vía que escollen as Irmandades. Só na emigración aparecen grupos marxinais independentistas. Disto deriva un modelo de Estado español descentralizado. O nivel de competencias para as nacións é altísimo seguindo o modelo de Frances Pi i Margall. Para o federalismo nacionalista o suxeito son as nacións, non os individuos, que dá lugar a un Estado plurinacional.
A lista de competencias que figuran no manifesto de Lugo eran amplísimas. Á federación quedábanlle, entre outras competencias, Exteriores, o Exército, a moeda, as relacións co mercado e coas federacións. Pedían un sistema electoral proporcional e o sufraxio feminino, eliminación das deputacións por consideralas un niño de caciquismo. Nas eleccións non serían elixibles o que non tivese unha profesión para evitar aos políticos profesionais. Tamén tiñan un proxecto económico, propoñendo a eliminación do foro, melloras na agricultura, crédito agrícola, creación de cooperativas, sindicatos agrarios, banca pública, medidas de protección social, etc. O gran obxectivo era a construción social da nación galega. Para iso establecíase o galego no ensino e na función pública, institucionalizándose a parroquia. Pretendíase que os partidos políticos non fosen sucursais de Madrid.
¿Que conseguiron os irmandiños? As Irmandades funcionaron entre 1916 e 1931, agás do período da dictadura de Primo de Rivera, polo que o tempo efectivo de actividade foi de 9 anos. Instaura o monolingüísmo en galego nas súas actividades, pois antes facíano en castelán e o galego só se utilizaba na poesía, pero non conseguiron introducilo no ámbito público. No plano cultural conseguiron o II Rexurdimento, aparece a revista Nós e unha producción literaria de novelistas e dramaturgos, fóra da poesía. Tamén houbo un intento dunha prensa en galego, como o Diario de Galicia (1922-26) en Vigo, que foi o primeiro xornal non local bilingüe. Non desapareceu por falta de público lector senón por Primo de Rivera.
Elaboraron un corpus completo para o fundamento do nacionalismo. No avance sociopolítico fracasaron por causas endóxenas, por ser máis teóricos que prácticos, tensións internas, e esóxenas. Coa chamada dictablanda do xeneral Dámaso Berenguer entre 1930-31, as Irmandades agroman de novo reorganizándose en vinte localidades, e aparecen outras. Politicamente incluíronse na Orga e diluíronse. Son casos especiais as provincias de Ourense e Pontevedra onde houbo unha actividade política máis intensa. Na II República saen elixidos deputados Ramón Otero Pedraio por Ourense e Alfonso Daniel Rodríguez Castelao por Pontevedra. Por primeira vez na historia de Galicia houbo dos deputados nacionalistas nas Cortes constituíntes.